İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin öldüğü kazada akla takılan şüpheler

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin, dış işleri bakanı Abdullahiyan ve İran üst düzey askeri ve sivil yetkililerin de içinde bulunduğu helikopter, kaza kırıma uğradı ve dağlık bir alana düştü. İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ve Dışişleri Bakanı Abdullahiyan’la birlikte 9 kişinin öldüğü helikopter kazası, ardında birçok soru bıraktı. İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin öldüğü kazada akla takılan şüpheler ve sorular var.

Kazada İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi yaşamını yitirdi. Kazanın nedeni ile ilgili soruşturma sürerken, İranlı yetkililere göre sabotaj ihtimaline dair herhangi bir işaret yok. Özellikle sisli hava ve zorlu arazi koşulları ile olası teknik koşullar üzerinde duruluyor.

Olağan şüphelilerden biri, gergin ilişkiler nedeniyle İsrail olsa da, buna dair herhangi bir iz yok. Diğer bir senaryo da ülke içi bazı siyasi grupların olayla bağlantılı olma ihtimali.

Reisi’nin yanı sıra aynı helikopterde bulunan Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Doğu Azerbaycan Valisi Malik Rahmeti ve Tebriz Cuma İmamı Muhammed Ali Al Haşim de hayatını kaybetti.

Uzmanlar, oldukça eski bir helikopterle kötü hava şartlarında dağlık bir bölgede uçuş kararı alınmasının bu tür söylentileri güçlendirebileceği yorumunu yapıyor.  Zira temel sorulardan biri, yoğun bir sis tabakasının bulunduğu olumsuz hava koşullarında helikopter kalkışına neden izin verildiği.

Tahran yönetiminin talebi üzerine Türkiye, arama kurtarma faaliyetlerinde bir Akıncı (İHA) görevlendirdi ve İran’a gönderdi.

Akıncı’nın termal görüntüleme sistemleri vasıtasıyla tespit ettiği helikopter enkazının koordinatları İran makamlarıyla paylaşıldı. İranlı ekiplerin, kaza bölgesinde yaptıkları incelemelerden sonra, olaydan sağ kurtulanın olmadığını açıklandı.

Reisi’nin ölümü üzerine hem İran iç siyasetinde hem de bölgesel etkileri üzerine birçok tartışma başladı. Helikopterin düşmesini ve Reisi’nin ölümünün etkileri bazı sorularla ele alınabilir. İran’daki kazanın ardından uluslararası platformlarda da malum kaza ile ilgili bu şüpheler ve sorular yorumlarda ele alınabiliyor.

Akla takılan sorulardan biri: Uygun olmayan hava koşullarında helikopter neden havalandı ? Uzmanlar dağlık arazi ile kötü havanın, helikopter uçuşu için iyi bir kombinasyon olmadığını vurguluyor. El Cezire’ye konuşan ABD’li bir havacılık uzmanı da kaza sırasında “ciddi bir kontrol edilebilirlik sorunu” olabileceğini  dile getirdi. Uzman, uçuş sırasında ciddi bir teknik sorun olması durumunda, pilotun ilk görevinin “helikopteri havada tutmak olduğunu, iletişimin ikinci sırada olacağını” söyledi. TRT haber’in haberine göre bu konu bazı sorular üzerinden ele alınıyor.

Bu kaza, sıradan bir Helikopter kazası mı, suikast mi?

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin ve İranlı diğer üst düzey yetkililerin içinde bulunduğu helikopterin düşmesi, bölgede gerilimin oldukça yüksek olduğu bir döneme rast geldi. Şöyle ki, Gazze’de binlerce masum sivili katleden İsrail, İran’ın Şam’daki bir diplomatik binasına saldırı düzenlemiş, Tahran da İran’a hava saldırısı ile cevap vermişti.

Her ne kadar iki ülke arasındaki gerilimin düzeyi ve verilen cevaplar dünya kamuoyunda tartışılıyor. Ancak, daha önce İran içerisinde bazen kendi güçleriyle, bazen de İran’daki vekil güçler vasıtasıyla gerçekleştirdiği suikastlar akıllara İsrail’i getirdi.

Milli İstihbarat Akademisi Öğretim Üyesi ve İran Uzmanı Dr. Hakkı Uygur’a göre bu olay eğer İsrail bağlantılı bir sabotaj ise inkarı çok kolay olacak. Sadece iki taraf bu olayın arka planından haberdar olacak ve belki de artan gerilim bir süreliğine düşürülebilecek.

Nasıl bir prosedür işleyecek? 

Bir cumhurbaşkanının görevde ölmesi durumunda, İran İslam Cumhuriyeti anayasasının 131. maddesi, İran’daki tüm devlet meselelerinde son söz sahibi olan dini liderin onayıyla, Cumhurbaşkanı birinci yardımcısının görevi devralacağını söylüyor.

Zira İran’ın dini lideri Hamaney bu yöndeki kararını açıkladı. Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin helikopter kazasında hayatını kaybetmesinin ardından anayasanın ilgili maddesine göre Cumhurbaşkanlığı görevlerini, seçime kadar Birinci Yardımcısı Muhammed Muhbir’in yürüteceğini bildirdi.

Cumhurbaşkanı birinci yardımcısı, meclis başkanı ve yargı başkanından oluşan konseyin en fazla 50 gün içinde ülkeyi yeni cumhurbaşkanı seçimine götürmesi gerekiyor.

Reisi 2021’de cumhurbaşkanı seçilmişti ve olağan takvime göre 2025’te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapılması gerekiyordu.

Reisi’nin yerine geçici Cumhurbaşkanı olarak atanan Birinci Başkan Yardımcısı Muhammed Muhbir, Cumhurbaşkanlığı Seçimi tarihini 28 Haziran olarak açıkladı.

Dini Lider ile Cumhurbaşkanı arasındaki fark nedir?

Şii İslam teolojisinde Velayet-i Fakih olarak da bilinen Dini Lider, İran’daki nihai karar merciidir. Devletle ilgili tüm önemli kararların alınmasından sorumludur.

1979 yılında gerçekleşen İslam Devrimi sonrasında oluşturulan bir pozisyon olan Dini Lider aynı zamanda devletin başı ve başkomutandır.

İran’da cumhurbaşkanı, ülkenin yürütme organının başıdır ve her dört yılda bir, yakından incelenen bir seçim süreciyle seçilir.

Cumhurbaşkanı kişisel gücü ve Velayet-i Fakih ile ilişkilerine bağlı olarak devlet politikası ve ekonomi üzerinde nüfuz sahibi olabilir.

Reisi, Ali Hamaney’den sonraki Dini Lider tartışmalarının neresindeydi?

Reisi’nin ölümünün gündeme getirdiği en büyük sorulardan biri, onun yokluğunun, Dini Lider olarak Hamaney’in yerini kimin alacağı konusunda yapılacak mücadelenin nasıl seyredeceği hakkındaydı.

Hamaney’in yaşı ilerledikçe bu konu akademisyenleri, yetkilileri ve analistleri meşgul eden bir konu haline geldi.

Öyle ki, İran’daki siyasi yapı nedeniyle Dini Lider Hamaney’in yerine kimin geçeceği tartışması açıktan yapılamıyor. Ancak siyaset kurumuna yakın analistler, yetkililer ve akademisyenler bir süredir hem Reisi hem de Hamaney’in oğlu Mücteba Hamaney’i en iyi adaylar olarak görüyorlardı.

Analistler, Reisi’nin ölümünün dini liderliğe giden yolda Mücteba Hamaney’in yolunu daha açık hale getirdiğini değerlendiriyor.

Hakkı Uygun da bu görüşe katılıyor ve şöyle diyor:

“İbrahim Reisi’nin tamamen sahneden çıkmasıyla devrim lideri Ali Hamaney’in oğlu Mücteba Hameney’in babasının yerine geçme şansı oldukça yükseldi. Bu doğrultuda kendisinin önemli bir müttefiki olan mevcut Meclis Başkanı Muhammed Bakır Galibaf’ın 50 gün içinde yapılacak seçimde Cumhurbaşkanı olma şansı artmış oldu. Yönetimin tek tipleşmesiyle Hamaney sonrası geçiş senaryoları daha bir suhulet içinde gerçekleşmiş olur.”

Ancak uzmanlar Mücteba Hamaney’in önündeki yolun dikensiz olmadığı konusunda hem fikir. Zira, Şah döneminden kalan miras, yani yönetimin babadan oğula geçmesi, hala büyük bir endişe kaynağı. 1979 İslam Devrimi’nin liderleri, devirdikleri monarşiye benzeyen her türlü sisteme şiddetle karşıydı.

Reisi’nin ölümünün İran’ın bölge politikaları üzerinde bir etkisi olur mu?

İran’da dış politika ve nükleer program da dahil olmak üzere tüm devlet meselelerinde son sözü söyleyen kişi, cumhurbaşkanı değil, dini liderdir. Reisi’nin ardından İran İslam Cumhuriyeti’nin genel politikalarında önemli değişiklikler beklenmiyor.

Hakkı Uygur ise bu durumu iki şekilde değerlendiriyor. Buna göre, eğer bu olay bir kazaysa, İran’ın bilinen iç ve dış politikaları devam eder ki zaten İran’da temel siyasetlerin belirlenmesi anayasa tarafından Cumhurbaşkanının değil, Devrim Liderinin uhdesine verilmiştir.

Uygur’un ikinci değerlendirmesi ise helikopter kazasının bir sabotajla düşürülmesi üzerine dayanıyor. Uygur bunu şöyle açıklıyor:

“Eğer ortada bir sabotaj varsa bile bu durum büyük ihtimalle açıklanmayacağından yine bölgesel gelişmeleri çok fazla etkilemeyebilir. Ancak 7 Ekim sonrası zaten son derece gergin ve kırılgan olan bölgesel dengeler içinde İran da İsrail’e ağırlaştırılmış bir cevap vermeye kalkarsa ülke içinde ya da üçüncü bir ülkede İsrail hedeflerine karşı çok farklı bir eylem görebiliriz. Ancak burada da temel husus bu eylemin de inkar edilebilir mahiyette olması gerektiğidir. Yine de en azından şu an için sabotaj ihtimaline dair henüz herhangi bir belirti veya işaret olmadığının altının çizilmesi gerekiyor.”